Vertrouwen en gelijkwaardigheid zijn de basis van elke goede samenwerking. Als het lukt is dat het resultaat van een precair staaltje mensenwerk.

‘We zijn een nieuwe manier van samenwerken aan het uitvinden’

Marco Berkhout, programmamanager RES Noord Holland Zuid: “Ik heb 31 opdrachtgevers en die willen allemaal iets anders.” Zo vat Marco Berkhout zijn rol als programmamanager RES van regio Noord-Holland Zuid relativerend samen. “Met 27 gemeentes, waaronder Amsterdam, Haarlemmermeer en Haarlem, 3 waterschappen en 1 provincie erin mag je het inderdaad een ‘complexe’ regio noemen. Toch valt het mee. Met heel veel partijen op een persoonlijke en gelijkwaardige manier aan een gezamenlijke doelstelling werken is leuk. Zeker als er beweging in zit. Wat ik probeer te doen is de eigen identiteit van al die gemeenten, provincie en waterschappen een plek te geven en ze op weg te helpen naar waar ze hetzelfde belang hebben. Hier is dat: inzien waar we hernieuwbare energie kunnen opwekken op het land. En dat we warmte op een andere manier moeten winnen en benutten. Dat kun je niet alleen, daar heb je elkaar voor nodig. 

We hebben een kleine compacte stuurgroep die alleen maar gaat over het proces. Vanuit iedere deelregio zit daar een wethouder in, de provincie, één van de waterschappen, Liander en vertegenwoordigers van milieuorganisaties, energiecoöperaties en het bedrijfsleven. Er is niet één ‘baas’. Dat maakt iedereen verantwoordelijk voor zijn of haar deel, en dat werkt. Dat proces hebben we vooraf vastgelegd in een startnotitie. Daarnaast hebben we een stuurgroep XXL van 44 deelnemers. Die komen bij elkaar als het er inhoudelijk toe doet, bijvoorbeeld bij het bespreken van een concept-RES. Dan staan we met zijn allen om de regiokaart heen met de ingekleurde zoekgebieden. 

We zijn een nieuwe manier van samenwerken aan het uitvinden. Alleen doet het rijk nog onvoldoende mee. De ministeries zouden juist nu de kans moeten pakken om in gesprek te zijn met de regio’s, al was het maar om een stevige steun in de rug te geven. Intussen ben ik vast gestopt met het schrijven van ‘rijk’ met een hoofdletter R. Wel zo gelijkwaardig.”

‘Ik ben gestopt het rijk met hoofdletter R te schrijven. We doen het samen!’

Bouwen aan vertrouwen

Ooit was de wereld heel overzichtelijk. Het bevoegd gezag zag een probleem en liet daar slimme ambtenaren en deskundigen over nadenken. Die kwamen vervolgens met een idee voor een oplossing, schreven daar een blauwdruk voor om deze vervolgens over het hele land uit te rollen. 
Tot zover de goede oude verticale tijd. 
Een goed idee bedenken en zeggen: ‘Zo gaan we het doen!’, kan tegenwoordig niet meer. De Regionale Energiestrategie probeert het vanaf het begin anders te doen volgens de principes van horizontaal organiseren. Zo bezien is de RES naast een technologische vooral een sociale innovatie te noemen. In de gekozen netwerkbenadering staan de waarden menselijkheid, vertrouwen en gelijkwaardigheid voorop. 

Gelijkwaardig

Horizontaal organiseren vereist een andere instelling en houding van de deelnemers aan het proces. Niemand kan zich meer beroepen op zijn of haar vertrouwde bestuurlijke verantwoordelijkheden of bevoegdheden. De relaties zijn persoonlijk en gelijkwaardig en om tot een resultaat te komen word je gedwongen je te verplaatsen in de ander. Dwarsliggen, politiek bedrijven of duiken zijn dan geen begaanbare wegen meer. De Amerikaans organisatieadviseur Patrick Lencioni laat in zijn piramide-theorie zien hoe precair het goed functioneren van een team werkt. Om uiteindelijk tot uitvoerbare afspraken te komen in een regio zullen inhoud en proces een even belangrijke rol spelen. Zo wordt naast de opgave ook de manier van samenwerken permanent een onderwerp van gesprek.

Stille revolutie

Werken vanuit gelijkwaardigheid is vooral mensenwerk en maatwerk. In de pilotfase van de RES kostte het veel tijd en energie om de partijen bij elkaar te krijgen. Er moesten nieuwe ‘waardengemeenschappen’ ontstaan. Dat proces staat of valt bij de kwaliteit van de procesbegeleiders en de samenstelling van de RES-stuurgroepen. Daar is dan ook veel tijd in gestoken. Goede procesbegeleiders zorgen ervoor dat altijd de inhoud voorop staat en niet de organisaties of functies van de gesprekspartners. Ook kan in een horizontale samenwerking niemand een standpunt afdwingen. Niet zenden maar luisteren is het devies. Tenslotte is horizontaal samenwerken te vergelijken met een dans: soms ben je sturend, dan weer meebewegend. Pas dan zijn er dwarsverbanden mogelijk die kunnen leiden tot een sterk weefsel van betrokken gesprekspartners die samen komen tot een resultaat.
Dat mag allemaal misschien soft klinken, maar sommigen spreken van een ‘stille revolutie’ in bestuurlijk Nederland. Spannend is vooral de vraag of het weefsel straks sterk genoeg is om de altijd loerende centrale regie of het politieke ongeduld te weerstaan.

3 heikele kwesties 

#1 “We moeten aan de tafels meer nadruk leggen op die gelijkwaardigheid. Ik bedoel niet op papier, maar van mens tot mens. Iedereen moet een bijdrage leveren in dit regionale proces vanuit gelijkwaardigheid. Ook het Rijk. Dat staat nog te veel op afstand van het proces in de regio.” (Kristel Lammers, directeur NP RES)

#2 “Mijn generatie zou een hoofdrol moeten spelen in de RES’en, of minstens een gelijkwaardige. Het gaat immers om onze toekomst. Vreemd genoeg zijn wij de enige vrijwilligers van de RES, tussen de betaalde krachten.” (Anne Schipper, voorzitter JongRES)

#3 “We hadden als RES-stuurgroep de brede steun van de gemeenteraad en een grote groep stakeholders. Ik voelde me volledig gesteund in mijn opdracht: windmolens in plaats van zonnevelden op landbouwgronden in Renswoude. Vlak voor de stemming in de Raad begon ineens een actiegroep zich te roeren. Toen was het snel gedaan met de solidariteit en gelijkwaardigheid. De RES-opdracht werd ineens politiek. Ik zou met de halvering van de ambitie terug naar de tafel moeten. Dat heb ik geweigerd. De toekomst van de aarde verdient beter.” (Sander van ’t Foort, trad als wethouder van Renswoude af om de RES-plannen)

Klaar Koenraad, wethouder Roosendaal: “Het is cruciaal dat het Waterschap de regie nam in mijn regio. Dat is een waardengedreven organisatie. De RES is een opgave die boven de politiek uitstijgt. Ik moet er niet aan denken dat de Regio West-Brabant de regie had gepakt, dan was het een heel ambtelijk en politiek gedoe geworden.”

Kristel Lammers, directeur NP RES: “Ik ben voor het White labelen van deelnemers aan de RES. Niemand werkt hier voor zijn eigen koninkrijkje en niemand wordt hier zomaar neergezet. Die rolzuiverheid vind ik heel belangrijk. Het zijn allemaal samen-werkers.”

Geert Teisman, hoogleraar bestuurskunde Erasmus Universiteit: “In organisaties word je voortdurend gesocialiseerd om het organisatiebelang centraal te stellen. Krijgen zij het meeste geld of krijgen wij dat? Hebben zij een hogere status of zijn wij dat? Die strijd zou ik autistisch willen noemen.”