Op de eindbestemming is niemand ooit geweest en het oude kompas werkt niet meer. Wie met de RES gerekend had op een all inclusive cruise, heeft zich ingeschreven voor de verkeerde reis.

‘Leren is een vorm van samen spelen’

Kristel Lammers, directeur NP RES: “De RES werd in het begin als een instrumenteel proces: Terawatts en locaties fixen. Maar het is meer dan dat. In de kern is het een proces op regionale schaal met een lerende aanpak. Mensen zijn dat gaan ervaren en waarderen. Onze aanpak is geen trucje. We proberen op alle niveaus, inclusief bij onszelf, het leren tot onderdeel van het werkproces te maken. Terugkijken – stilstaan – vooruitkijken. Er zijn oneindig veel momenten waarop je dat kunt inbouwen. In oneindig veel vormen. We organiseren een community of practice, expertsessies, een diner pensant en doen veel casusbesprekingen in het netwerk. Ook maken we regelmatig een ‘foto’- even stilstaan en het beeld van alle kanten bekijken.

Het klinkt misschien nogal modelmatig maar het tegendeel is waar: leren is voor mij vooral een intuïtief proces. Ik verbind regio’s en personen waarvan ik denk dat ze veel aan elkaar kunnen hebben. We vragen wetenschappers als Geert Teisman en Jan Rotmans om met ons mee te denken en te duiden wat wij doen. En we vragen jullie om betrokkenen en buitenlui te interviewen om inzichten op te halen. Dat is belangrijk: we willen steeds nieuwe kennis en inzichten toevoegen aan het proces.
Leren is voor mij een vorm van samen spelen. Spelen doe je niet volgens een stappenplan. Een transitie is per definitie een ingewikkeld proces dat vraagt om verwondering en een open blik. Je gaat het pas zien als je het doorhebt: een lerend proces is een spannende reis.”

“Leren vraagt om verwondering en een open blik. Je gaat het pas zien als je het door hebt: een lerend proces is een spannende reis.”

Lerende community

De Regionale Energiestrategie profileert zich nadrukkelijk als een ‘adaptief en lerend proces’. Niemand kan er op routine aan deelnemen, eenvoudigweg omdat er geen precedent is. Wie gerekend had op een all inclusive cruise bij windstil weer, heeft zich ingeschreven voor de verkeerde reis. Op de eindbestemming is niemand ooit geweest, de route erheen ligt niet vast en het oude kompas werkt niet meer.
Je moet er maar zin in hebben.
Maar zo’n ongewisse reis schept wél een speciale band tussen de reizigers. Je zit allemaal in dezelfde schuit, dus kun je maar beter genieten van alle onverwachte dingen die je onderweg tegenkomt. Die mentaliteit kenmerkt de RES-reiziger. Thijs Kuipers, wethouder gemeente Horst aan de Maas, vat het genoegen van collectief leren met de RES pakkend samen: “In de sessies met andere regio’s leer ik vooral dat ik niet de enige modderaar ben.”

Leercurve van Maslow

De Amerikaanse psycholoog Abraham Harold Maslow biedt ruim vijftig jaar na zijn dood nog altijd houvast voor ontwerpers van leerprocessen. Zijn 4-staps leermodel zal herkenbaar zijn voor iedereen die heeft leren autorijden. Ooit was je heerlijk onbewust onbekwaam (fase 1). Auto’s reden gewoon, hoe moeilijk kan het zijn? Maar na een les of vijf vliegt het je aan en raak je uit je comfortzone. Je moet je ogen op de weg houden, verkeer van rechts voorrang verlenen, de metertjes en lampjes op het dashboard interpreteren, je moet schakelen maar dan wel gelijktijdig de koppeling indrukken, en ook nog op de verkeersborden letten (‘na 50 meter doodlopend’). Ik leer het nooit, denk je. Welkom in fase 2: je bent bewust onbekwaam. Het is de kunst om in deze fase niet af te haken of de schuld te geven aan de rijinstructeur of de andere weggebruikers. Want je zult ooit – weliswaar met klotsende oksels - de bewust bekwame fase bereiken, belooft Maslow (fase 3). Je lijkt al die losse handelingen zowaar onder de knie te krijgen, ook al vergt het elke rit nog erg veel van je concentratie. Na een paar jaar rijervaring snap je niet wat er nou zo moeilijk aan was: routineus bedienen je handen de machine en je ogen en oren interpreteren als vanzelf de context. Hoera, je bent onbewust bekwaam (fase 4) geworden.

Complexe opgave

Werken aan de energietransitie lijkt nog het meest op een permanente fase 2-situatie. Maar dan complexer: naast je zit namelijk geen rijinstructeur maar een andere leerling. En op achterbank zitten nog eens drie leerlingen. Er zit niks anders op dan te leren houden van permanent en samen leren en de chaos te omarmen. Wel notities maken en af en toe de auto stilzetten langs de kant van de weg, ook als je nog geen ongeluk gemaakt hebt.  ‘Leren is een reis maken met jezelf’, schrijft Elsbeth Roelofs in haar handzame boekje Tien lessen in leren (2011). Je bent in beweging en je perspectief verandert steeds. Ze beschrijft in die lessen de waarde van een zogenaamde Learning History, een methode om samen met anderen te kunnen leren van een leerproces. In een Learning History wordt een reconstructie gemaakt van leerervaringen, niet enkel op basis van de feiten en gebeurtenissen, maar ook de percepties van de betrokkenen en de reflecties van experts. De RES-processen leveren al veel ingrediënten voor zo’n leerzaam reisverhaal. Eén les zal zeker in de Learning History van de RES staan: je hoeft niet te wachten tot je het helemaal begrepen hebt. Je mobiele telefoon leer je te gebruiken door hem te gebruiken. Pianospelen leer je door piano te spelen.
RES’en leer je door te ‘RES-oneren’.

2 heikele kwesties 

#1 ‘We hebben de neiging om een proces, programma of project pas te beginnen als het plan al helemaal perfect is uitgedacht en op papier staat. Maar dan begin je dus nooit. Werken aan een transitie is een ontwikkel- en leerproces wat gepaard gaat met intelligent vooruitstruikelen.’ (Kristel Lammers, directeur van NP RES)

#2 ‘Leren doe je het best aan informele tafels. Daar ontstaat een dynamiek die je in formele organisatiestructuren zelden voor elkaar krijgt. In een goed leerproces nemen partijen kwaliteiten van elkaar over. Daar ontstaat echte innovatie.’ (Geert Teisman, hoogleraar bestuurskunde aan de Erasmus Universiteit Rotterdam)

Theo van Bruggen, programma manager Regionale Energie Strategie bij RVO: “In een leerproces zijn kennis en intuïtie beide nodig. Maar die intuïtie moet wel gestoeld zijn op ervaring en niet op de onderbuik.”

Karen Arpad, programmalijnmanager regio-ondersteuning NP RES: “In een goed leerklimaat voelt iedereen de veiligheid om zich uit te spreken. Pas dan ben je in staat om samen te leren. Dat betekent dat je ook weerstand en spanning tot onderwerp moet durven te maken. Dat heeft in de RES’en veelal geleid tot open en lerende gesprekken. Zo is de lerende community sterk geworden.”

Klaar Koenraad, wethouder van Roosendaal: “De kern van nieuw leiderschap is: hoofd en hart een gelijkwaardige plek geven bij beslissingen. Dat heb ik geleerd in mijn RES-stuurgroep. Klimaat is een grote opdracht die boven de politiek uitstijgt.”